info@judaica-zwolle.nl
Stichting Judaica Zwolle
Tentoonstelling

Tentoonstelling Joods Leven in Zwolle en Omgeving - Jaap Hagedoorn - 1992

De Stichting Judaica Zwolle heeft zich ten doel gesteld de kennis omtrent de joodse cultuur, geschiedenis, religie en taal te bevorderen. Daartoe worden jaarlijks verschillende cursussen georganiseerd, vindt het synagogepad plaats en geeft de Stichting het Judaica Bulletin uit. Tot de wensen van het bestuur behoorde ook de inrichting van een permanente tentoonstelling over joods leven in Zwolle en omgeving. Daarin zou een beeld gegeven moeten worden van de geschiedenis van het joodse leven in Zwolle tot op de huidige dag.

De Middeleeuwen
Al in de veertiende eeuw waren er contacten tussen joden en Zwollenaren. Uit het jaar 1349 zijn ons verschillende contracten overgeleverd, waarin geldleningen van joden aan burgers van Zwolle zijn beschreven. Naar alle waarschijnlijkheid woonden er toen ook joden in de nog jonge stad Zwolle. In datzelfde jaar 1349 kwam er echter een abrupt einde aan het joodse leven in Zwolle, toen eind augustus alle joden `ter ere van God' (zo staat het in de overgeleverde tekst) werden verbrand. In de jaren rond 1349 vonden overal in Europa jodenvervolgingen en pogroms plaats, waarschijnlijk als gevolg van angst voor de naderende pestepidemie - joden bleken (natuurlijk als gevolg van hun spijswetten) minder gevoelig voor deze ziekte en zouden dus wel de hand hebben in de verspreiding ervan -, maar ook schulden van niet-joden aan joden en gewelddadige veranderingen in de plaatselijke politiek kunnen achterliggende oorzaken van de moord op de joden zijn geweest. Hoe het ook zij: de joden verdwenen uit de Zwolse samenleving om daar waarschijnlijk pas aan het eind van de 17e eeuw weer terug te keren.

De 17de tot 20ste eeuw
Toen de joden vanaf 1721 in Zwolle het klein-burgerrecht konden krijgen, groeide het aantal joden in Zwolle snel. Wie burgerrecht bezat, kon namelijk lid worden van het koopmansgilde en zich zo bestaanszekerheid verwerven. In de tweede helft van de 18e eeuw woonden er al zo'n 200 joden in Zwolle. Zij hadden een eigen begraafplaats (sinds 1722) en een synagoge, die gevestigd was in de Librije bij de Broerenkerk. Zeker na 1796, toen joden gelijke burgerrechten kregen, werden de joden langzaam maar zeker onderdeel van de Zwolse samenleving. Het is echter de vraag of ze er ooit geheel deel van hebben uitgemaakt; of ze ooit echt helemaal geaccepteerd zijn als medeburgers. In de negentiende eeuw groeide de joodse gemeenschap van Zwolle door, tot zo'n 600 rond 1900. Aan het eind van de eeuw bleek het noodzakelijk een nieuwe synagoge te bouwen, omdat de oude Librije te klein werd. In 1899 kon de synagoge aan de Schoutenstraat (nu Samuel Hirschstraat) worden ingewijd.

De Tweede Wereldoorlog
Na de inval op 10 mei 1940 bleek, dat de joodse inwoners van Zwolle zich weer als tweede-rangs burgers moesten beschouwen. Zij waren Nederlandse joden en als zodanig blootgesteld aan de Duitse antisemitische wetten. Ook de Zwolse joden kregen te maken met de steeds verder-gaande beperkingen en bepalingen: joden mochten niet meer met niet-joden omgaan, moesten geld en goederen inleveren, moesten `joods' onderwijs volgen, mochten alleen op bepaalde uren uitgaan of boodschappen doen etc. Tot zij zich gereed moesten maken voor vertrek naar werkkampen in Oost-Europa, zo werd hen meegedeeld. Ook het overgrote deel van de Zwolse joden werd, via Westerbork, gedeporteerd naar de kampen om daar direct te worden vermoord, dan wel door lichamelijke uitputting, marteling of op andere wijze om te komen.

De na-oorlogse tijd
Na de oorlog keerde slechts een klein deel van de joden terug uit de kampen of uit de onderduik. De kleine joodse gemeenschap stond voor de bijna onmogelijke taak de draad van het joodse leven weer op te pakken. In de jaren '60 werd de synagoge verkleind, omdat de groep joden afnam door sterfte, vergrijzing en emigratie. Begin jaren '80 werd de Stichting Voortbestaan Synagoge Zwolle opgericht om restauratie van het gebouw te bevorderen. In 1989 kon de geheel gerestaureer-de en gedeeltelijk verbouwde synagoge opnieuw worden ingewijd. Sindsdien is er een opleving van het joodse leven waar te nemen en vinden er weer regelmatig sjoeldiensten plaats.

De tentoonstelling
Al deze aspecten van zo'n 650 jaar joods leven in Zwolle komen aan de orde in de tentoonstelling. Aandacht wordt besteed aan de synagoge, de religie en de geschiedenis. De meeste tentoongestelde voorwerpen zijn afkomstig van de joodse gemeente te Zwolle, maar ook objecten uit particulier bezit en van het Joods Historisch Museum te Amsterdam vullen de vitrines en kasten.

De opening van de tentoonstelling
Op dinsdag 5 mei a.s. vindt de opening van de tentoonstelling plaats. Oud-Zwollenaar L.J. de Ruiter zal zijn gedachten over het joodse leven in Zwolle formuleren en burgemeester L.M.L.H.A. Hermans zal de tentoonstelling daarna openen. Over het bezoeken van de tentoonstelling zullen wij u te zijner tijd graag informeren.

Deze aankondiging werd gepubliceerd in: Judaica Bulletin 5 nr. 4 (april 1992).